กฎหมายตราสามดวงคืออะไร? ต้นกำเนิดระบบกฎหมายไทย

     สวัสดีน้อง ๆ ทุกคน บทความนี้ พี่ TUTOR VIP จะพาไปศึกษาเรื่องราวของ  “กฎหมายตราสามดวง” ประมวลกฎหมายฉบับแรกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์และถือเป็นรากฐานของกฎหมายไทยในปัจจุบัน ถ้าพร้อมแล้วตามไปศึกษาพร้อมกันในบทความเลย

กฎหมายตราสามดวงคืออะไร?

    กฎหมายตราสามดวง คือ ประมวลกฎหมายฉบับแรกแห่งกรุงรัตนโกสินทร์ โดยสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช (รัชกาลที่ 1) ทรงโปรดเกล้าฯ ให้ชำระและปรับปรุงกฎหมายต่าง ๆ ที่เคยใช้มาตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยาจนถึงต้นกรุงรัตนโกสินทร์ แล้วนำมารวบรวมจัดเป็นหมวดหมู่

    เมื่อสำเร็จแล้วได้ประทับดวงตราพระราชสีห์ พระคชสีห์ และบัวแก้วเป็นสำคัญ จึงเรียกว่า “กฎหมายตราสามดวง” หรืออีกชื่อหนึ่งว่า “ประมวลกฎหมายรัชกาลที่ 1” ยังสะท้อนประวัติศาสตร์ สังคม การเมือง การปกครอง เศรษฐกิจ และวัฒนธรรมของไทยได้เป็นอย่างดี

     กฎหมายไทยได้รับอิทธิพลอย่างมากจาก “คัมภีร์พระธรรมศาสตร์” ซึ่งเป็นคัมภีร์ศักดิ์สิทธิ์ที่มีรากฐานจากวัฒนธรรมอินเดียผ่านทางมอญ และเป็นหลักในการอำนวยความยุติธรรม ตัวบทกฎหมายในกฎหมายตราสามดวงจึงเป็นการผสมผสานกันระหว่าง พระธรรมศาสตร์ (ซึ่งเป็นแกนหลักสำคัญ), พระราชศาสตร์ (กฎหมายที่ตราเพิ่มเติมโดยยึดมูลคดีจากพระธรรมศาสตร์), และ พระราชนิติศาสตร์ หรือพระราชนิติคดี (การวินิจฉัยคดีความต่าง ๆ ที่รวบรวมไว้)

เนื้อหาสำคัญในกฎหมายตราสามดวง

     กฎหมายตราสามดวง สะท้อนให้เห็นถึงโครงสร้างสังคมไทยในสมัยอยุธยาและรัตนโกสินทร์ที่ยึดระบบศักดินาเป็นหลัก

สาระสำคัญของกฎหมายตราสามดวง

• ระบบศักดินา: ศักดินากำหนดสิทธิ หน้าที่ และฐานะของคนทุกกลุ่มในสังคม
• ชนชั้นในสังคม: แบ่งเป็น 2 กลุ่มใหญ่ ได้แก่
  • ◦ ชนชั้นผู้ปกครอง: พระมหากษัตริย์ทรงมีพระราชอำนาจสูงสุด และทรงปกครองโดยยึดหลักทศพิธราชธรรม
  • ◦ ชนชั้นผู้ถูกปกครอง: ประกอบด้วย ไพร่และทาส

       ▪ ไพร่: เป็นชนส่วนใหญ่ของสังคม ถือเป็นสมบัติของมูลนาย และมี 2 ประเภทคือ 

• • ไพร่หลวง ไพร่ที่สังกัดวังหลวงหรือพระเจ้าแผ่นดิน ไพร่หลวงจะต้องถูกเกณฑ์เข้ารับราชการปีละ 6 เดือน
  • ไพร่สม ไพร่ที่สังกัดบรรดาเจ้านายหรือขุนนางใหญ่น้อยทั้งหลายในยามปรกติก็ถูกเกณฑ์แรงงานหรือรับราชการ ถ้าเกิดศึกสงครามผู้เป็นชายก็จะต้องออกรบ

• กระบวนการยุติธรรมโบราณ
  • ◦ มีการจัดระเบียบ เช่น พระธรรมนูญ, พระอัยการลักษณะรับฟ้อง
  • ◦ ศาลในอดีตกระจายอยู่ตามหน่วยราชการ ไม่เป็นระบบเดียวกัน และไม่มีการแยกคดีแพ่ง คดีอาญา หรือคดีปกครอง
  • ◦ ตัวบทกฎหมายถือเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์และประชาชนไม่จำเป็นต้องรู้ ซึ่งเป็นเรื่องที่รู้เฉพาะชนชั้นปกครองและตุลาการเท่านั้น 

• การยกเลิก: กฎหมายตราสามดวงถูกยกเลิกในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 เนื่องจากการปฏิรูปกฎหมายและการศาลครั้งใหญ่

กฎหมายฉบับสำคัญ 27 ฉบับ ในกฎหมายตราสามดวง ได้แก่

1. 1. พระทำนูน: กำหนดหลักเกณฑ์เกี่ยวกับ เขตอำนาจศาล อำนาจหน้าที่ของขุนนางผู้พิพากษา การฟ้องคดี และอำนาจหน้าที่ของข้าราชการทั้งทหารและพลเรือน (เปรียบได้กับกฎหมายบริหารราชการแผ่นดินในปัจจุบัน)
   2. พระธรรมสาตร: กล่าวถึงตำนานการตั้งแผ่นดิน การกำเนิดรัฐ และเจ้าผู้ครองรัฐตามคติพราหมณ์ รวมถึง หลักการปฏิบัติหน้าที่ของผู้พิพากษาตุลาการที่ดี โดยเน้นความรู้ ความเข้าใจในข้อกฎหมาย ข้อเท็จจริง การวางตัวเป็นกลาง ความซื่อสัตย์ และประเภทของมูลคดี
   3. หลักอินทภาษ: วางหลักธรรมในการปฏิบัติหน้าที่ของผู้พิพากษาตุลาการให้ ตัดสินคดีด้วยความเที่ยงธรรม ปราศจากอคติ 4 ประการ (ฉันทาคติ โทษาคติ ภยาคติ โมหคติ) และเน้นความรอบรู้ในวิธีพิจารณาความ
   4. วิวาทด่าตี: บทบัญญัติเกี่ยวกับการกระทำความผิดฐานทะเลาะวิวาท ทำร้ายร่างกาย กำหนดโทษและค่าเสียหาย พร้อมทั้งสอดแทรกหลักเมตตา การให้อภัย และการรักษาความสัมพันธ์ภายในครอบครัว
   5. พระไอยการลักษณรับฟ้อง: กำหนด คุณสมบัติและอำนาจในการฟ้องคดี ลักษณะต้องห้าม 20 ประการที่เป็นเหตุให้ตัดฟ้อง (เช่น คดีอุทลุม) และลักษณะการตัดสำนวน ตัดพยาน และการประวิงคดี
   6. พระไอยการกู้นี่: บทบัญญัติเกี่ยวกับการ กู้ยืมเงิน 13 ประการ รวมถึงการกู้ยืมระหว่างเครือญาติ
   7. มรดก: บทบัญญัติเกี่ยวกับการจัดการและ แบ่งปันทรัพย์มรดก ให้แก่ทายาทโดยธรรม และการทำพินัยกรรม
   8. พระอายการลักษณอุธร: กำหนดหลักเกณฑ์การ อุทธรณ์คดีต่อศาลสูง และผลที่จะเกิดกับผู้พิพากษาศาลชั้นต้น รวมถึงความรับผิดชอบหากตัดสินผิดพลาด
   9. ลักษณตระลาการ: เน้นย้ำให้ผู้พิพากษาตุลาการ ปฏิบัติหน้าที่เที่ยงตรง ปราศจากอคติทั้งสี่ และกำหนดข้อพึงปฏิบัติ ข้อห้าม ในการปฏิบัติหน้าที่ของตุลาการและคู่ความ.
   10. พระไอยการลักษณ ผัว เมีย: บทบัญญัติเกี่ยวกับ สิทธิและหน้าที่ของบุคคลในครอบครัว (สามี ภริยา บุตร บิดามารดา) ทั้งแพ่งและอาญา เช่น การสมรส การเป็นชู้ การข่มขืน และทรัพย์สินระหว่างสามีภริยา
   11. พระไอยการลักษณภญาณ: บัญญัติเกี่ยวกับ ความสำคัญของพยาน บาปบุญคุณโทษสำหรับพยานเท็จ ประเภทของพยานบุคคลที่ไม่ควรรับฟัง (33 จำพวก) และลำดับความน่าเชื่อถือของพยาน (ทิพพยาน อุดรพยาน อุตริพยาน)
   12. พระไอยการลักขณโจร 1, 2: บทบัญญัติความผิดทางอาญาเกี่ยวกับทรัพย์ กำหนดลักษณะโจร 8 จำพวก (องคโจร 3, สมโจร 5) รวมถึงการปล้น ชิง ลัก และการกระทำผิดขั้นอุกฤษฎ์โทษ
   13. พระไอยการลักภา ลูกเมีย ผู้คน } ท่านบานผแนก: รวมบทบัญญัติ การลักพาตัว ลูกเมีย หรือทาสของผู้อื่น และ หลักเกณฑ์การแบ่งกำลังพล ของฝ่ายทหารและพลเรือน รวมถึงการทำทะเบียนหางว่าวและแบ่งปันบุตร
   14. พระไอยการทาษ: บทบัญญัติเกี่ยวกับ ทาส 7 ประการ (เช่น ทาสในเรือนเบี้ย, ทาสสินไถ่) การตกเป็นทาส การไถ่ถอน สิทธิหน้าที่ของทาสกับนายเงิน และระบุว่าทาสคือคนของพระมหากษัตริย์ที่นายเงินจะลงโทษถึงตายไม่ได้
   15. พระไอยการกระบดศึก 1, 2 ความหมายของกบฏศึกไม่จำกัดแค่การยึดอำนาจ แต่รวมถึง ความผิดร้ายแรงต่อความมั่นคงของชาติ และความสงบเรียบร้อย เช่น ปล้นเผาเมือง ฆ่าบิดามารดา กำหนดโทษรุนแรง และการปฏิบัติหน้าที่ของกองทัพยามสงคราม
   16. กฎพระสงฆ 1, 2: มี 10 ข้อใหญ่ กำหนด หลักปฏิบัติและข้อห้ามสำหรับพระภิกษุสงฆ์ ให้ประพฤติตนเหมาะสมตามพระธรรมวินัย พร้อมบทลงโทษและตัวอย่างการกระทำผิด
   17. พระราชบัญญัติ: มี 22 ฉบับ เป็นกฎหมายที่ตราขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีเนื้อหาเกี่ยวกับการปกครอง การบริหารราชการแผ่นดิน การศาล และแนวทางการวินิจฉัยคดีความ
   18. นาทหารหัวเมือง: กำหนด ศักดินา ยศ และหน้าที่ของข้าราชการฝ่ายทหาร และข้าราชการหัวเมือง รวมถึงผู้ถือตราพระคชสีห์ (สมุหพระกลาโหม).
   19. ลักษณพีสูท ดำน้ำ ลุยเพลิง: เป็น มาตรการสุดท้ายในการตัดสินคดี เมื่อขาดพยานหลักฐานอื่น ๆ โดยใช้ปรากฏการณ์เหนือธรรมชาติเป็นเกณฑ์ (เช่น การลุยไฟ การดำน้ำ) มี 7 ประการ
   20. กฎมณเฑียรบาล 1, 2: บทบัญญัติเกี่ยวกับ พระราชฐาน พระราชวงศ์ การถวายความปลอดภัย การจัดลำดับยศและที่นั่งของเจ้านาย กฎระเบียบในพระบรมมหาราชวัง การบำเหน็จลงโทษข้าราชการ และแสดงถึง รากฐานขนบธรรมเนียมประเพณีและวัฒนธรรมไทย
   21. ตำแหน่งนาพลเรือน: กำหนด ศักดินาตำแหน่ง ยศ และหน้าที่ของข้าราชการฝ่ายพลเรือน รวมถึงผู้ถือตราพระราชสีห์ (เจ้าพญาจักรีศรีองครักษสมุหะนายก) และตราบัวแก้ว (เจ้าพระยาพระคลัง)
   22. พระอายการอาชาหลวง 1, 2

       1. ◦ อาชาหลวง: ความผิดของขุนนางและราษฎรที่ ละเมิดคำสั่งพระมหากษัตริย์ การกระทำผิดต่อองค์พระมหากษัตริย์ ความมั่นคงของรัฐ และการทุจริตในราชการ

       2. ◦ อาชญาราษฎร์: การกระทำที่ ข่มเหงราษฎรด้วยกัน เช่น ลูกหนี้ไม่ชำระหนี้ และการทำให้เสียทรัพย์

   23. พระอายการเบดเสรจ: บทบัญญัติที่ครอบคลุมเรื่องต่าง ๆ ที่เกี่ยวพันกับวิถีชีวิตของราษฎร เช่น สิทธิหน้าที่ ความรับผิดชอบจากที่ดิน สัตว์พาหนะ การยืม ฝากทรัพย์ ซื้อขาย เช่า อุบัติเหตุจราจร การพนัน และอันตรายจากการทำคุณไสย
   24. กฏ 36 ข้อ: กฎหมายที่สืบทอดมาจากสมัยอยุธยา ส่วนใหญ่เป็นบทบัญญัติเกี่ยวกับ กระบวนการพิจารณาคดี.
   25. พระราชกำหนดเก่า 1, 2, 3, 4 และ 5: มี 65 ฉบับ เป็นกฎหมายที่สืบทอดมาจากสมัยอยุธยา เกี่ยวกับการปกครอง การบริหาร การศาล และการวินิจฉัยคดี โดยยกตัวอย่างคดีจริงและการวินิจฉัย
   26. พระราชกำหนดใหม่ 1, 2,3, 4 และ 5: มี 45 ฉบับ เป็นกฎหมายที่ตราขึ้นในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช มีเนื้อหาคล้ายพระราชกำหนดเก่า
   27. พระไอยการพรมศักดิ: บทบัญญัติเกี่ยวกับการกำหนด ค่าตัวของบุคคลตามเพศ วัย สถานะ เพื่อคิดค่าสินไหมทดแทนกรณีทำให้ผู้อื่นเสียหายแก่ชีวิตหรือร่างกาย และหลักเกณฑ์การกำหนดค่าสินไหมทดแทนและค่าปรับโดยยึดศักดินา

บทบาทและอิทธิพลของกฎหมายตราสามดวงต่อระบบกฎหมายไทยในยุคปัจจุบัน

    กฎหมายตราสามดวง ถือ เป็นต้นแบบของระบบกฎหมายไทยยุคใหม่แม้จะถูกยกเลิกไปในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (รัชกาลที่ 5) แต่มีอิทธิพลต่อการจัดระบบกฎหมายและการบริหารยุติธรรมในสมัยต่อมาอย่างมาก 

    ระบบศาลและการแบ่งประเภทคดีมีวิวัฒนาการมาจากหลักการพื้นฐานในกฎหมายตราสามดวง และยังสะท้อนความสัมพันธ์ระหว่างกฎหมายกับหลักธรรมะและจารีตประเพณีที่เป็นรากฐานของระบบกฎหมายไทยจนถึงปัจจุบัน

    เป็นอย่างไรกันบ้าง? หวังว่าหลังอ่านบทความนี้แล้ว น้อง ๆ จะรู้จัก “กฎหมายตราสามดวง” กันมากขึ้นนะ 

    สำหรับใครที่กำลังมองหาที่ติวตัวต่อตัว หรือมีข้อสงสัยเพิ่มเติมก็มาปรึกษาพี่ TUTOR VIP ได้นะ พี่ ๆ ยินดีให้คำปรึกษาเสมอ

   บทความต่อไป TUTOR VIP จะมาแนะนำอะไรอีกนั้น ฝากติดตามกันด้วยนะ

ด้วยความร่วมมือของ TUTOR-VIP X Clearnote Thailand